Σε μια προσπάθεια έρευνας και ανάλυσης για την Οικονομική Ελευθερία και την επίδρασή της στην κοινωνία, στο παρόν άρθρο εξετάζονται οι βάσεις που έθεσε η αρχαία ελληνική φιλοσοφία με τις σύγχρονες κοινωνικοοικονομικές προκλήσεις. Αναλύοντας τις αρχές της ανθρώπινης φύσης, της ιδιοκτησίας και της ελευθερίας, καθώς και τις έννοιες της δημιουργίας, της προσωπικής ευθύνης και της ατομικότητας, προσδιορίζεται ο καμβάς των εννοιών μέσω του οποίου θα εμφανιστεί η αναπόφευκτη σύνδεση μεταξύ προσωπικής ελευθερίας και οικονομικής ευημερίας. Μέσα από την ανάλυση όσων ειπώθηκαν ανά τους αιώνες προσδιορίζεται το σύγχρονο πρίσμα μέσα από το οποίο γίνεται αντιληπτή η οικονομική ελευθερία, αποκαλύπτοντας την ανθρώπινη ιστορία ως μια αέναη αναζήτηση για ισορροπία μεταξύ ατομικών επιδιώξεων και κοινωνικής συνοχής. Αναμφισβήτητα, η διαπίστωση των ιδεών ανά τους αιώνες συνεχίζει να επηρεάζει και να διαμορφώνει τις νέες θεωρήσεις για την οικονομική ελευθερία, την κοινωνική δικαιοσύνη και την ατομική ευθύνη στον σύγχρονο κόσμο.
Η Ανθρώπινη Φύση και η Διαρκής Αναζήτηση Ευτυχίας
Ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως ανήσυχος με μια έμφυτη ορμητικότητα και τάση να δημιουργεί, να καταστρέφει και να αναδιαμορφώνει. Οι σύγχρονοι ερευνητές αποδίδουν αυτό το χαρακτηριστικό στην ελεύθερη συνείδησή του και στην ικανότητά του να αλλάζει εύκολα ηθικές αξίες. Με βάση τα στοιχεία που μας δίνει η Αρχαία Ελληνική Γραμματεία αξίζει να αναφερθεί ο Θουκυδίδης που αναφέρει ότι οι Αθηναίοι θεωρούν μεγάλη ζημιά να κάθονται και να απολαμβάνουν την ησυχία τους, αντί να είναι δραστήριοι. Ο Όμηρος πάλι αποδίδει στον Οδυσσέα την αντίληψη ότι κάθε άντρας ευχαριστιέται με άλλα έργα, πέραν αυτών της καθημερινότητάς του.
Σε ό,τι αφορά το κίνητρο για εργασία και αποτελεσματικότητα, ο Αριστοτέλης μας αναφέρει ότι οι άνθρωποι δείχνουν περισσότερη φροντίδα για όσα είναι δικά τους και αφορούν τη προσωπική τους περιουσία, με αποτέλεσμα να τους προκαλούν μεγαλύτερη ευχαρίστηση και ενδιαφέρον. Εάν γνωρίζεις ότι κάτι σου ανήκει, τότε το αίσθημα της προσωπικής ευθύνης για τη συντήρηση και καλυτέρευσή του είναι εντονότερο.
Ως προς την ατομικότητα και την ιδιοκτησία, ο Αριστοτέλης στη Ρητορική αναφέρει ότι επειδή η ευχαρίστηση είναι κάτι που αισθάνεται ο καθένας σε σχέση με τον εαυτό του, όλοι οι άνθρωποι, άλλοι λιγότερο, άλλοι περισσότερο, είναι φίλαυτοι. Αυτός είναι και ο λόγος που οι άνθρωποι έλκονται περισσότερο από τους κόλακες εν συγκρίσει με τους φίλους, από τους εραστές παρά με τους συντρόφους, τις τιμές που αποδίδονται σε σχέση με την ταπεινοφροσύνη, των παιδιών τους σε σχέση με άλλα παιδιά, καθώς όλα αυτά θεωρούν ότι το αξίζουν. Στο ίδιο πνεύμα μάλιστα ο Σωκράτης στον Οικονομικό του Ξενοφώντα, θεωρεί ότι από τη φύση τους οι άνθρωποι αγαπούν αυτά από τα οποία νομίζουν πως θα ωφεληθούν.
Οι Διαστάσεις της Ελευθερίας στην Οικονομική
Σχετικά με την ελευθερία της σκέψης ο Αριστοτέλης αναφέρει στα Πολιτικά ότι το πνεύμα της ελευθερίας και της γενναιοδωρίας μπορεί να εκδηλωθεί μέσα από τον τρόπο που κάποιος χρησιμοποιεί την προσωπική του περιουσία. Με το σύστημα της κοινοκτημοσύνης επί παραδείγματι, δεν μπορεί κανείς να δείξει ελευθεριότητα, ούτε μπορεί να προχωρήσει σε γενναιόδωρες πράξεις. Η εμμονή στον ατομικό πλούτο είναι στην ουσία και η αιτία, τα περισσότερα εκούσια αδικήματα να συμβαίνουν λόγω της φιλαργυρίας ή λόγω υπερβολικής επιθυμίας για τιμές και εξουσία.
Ελευθερία σημαίνει προσωπική ευθύνη απέναντι στον εαυτό μας και την κοινωνία. Ο Πλάτωνας στην Πολιτεία του αναφέρει πως όταν ένας νόμος προστάζει και επιβάλλει, τότε ο κάθε συναλλασσόμενος αναλαμβάνει απέναντι στα οριζόμενα την προσωπική του ευθύνη για τον τρόπο που τελικά συναλλάσσεται. Αναλαμβάνει και αποδέχεται τον κίνδυνο τόσο της ίδιας της συναλλαγής, όσο και του τρόπου που αποφάσισε να την επιτελέσει. Διενεργώντας την οικονομική τους δραστηριότητα με λιγότερο θράσος και περισσότερη υπευθυνότητα απέναντι στον νόμο και τις προσωπικές τους ικανότητες, θα βοηθήσουν τους ίδιους αλλά και την πολιτεία, καθώς θα περιορίσουν την δυνατότητα να δημιουργήσουν κοινωνικά προβλήματα και οικονομικές συμφορές.
Αναμφίβολα τους τελευταίους 26 αιώνες, όσοι κυβερνώντες προσπάθησαν να σταματήσουν τα αδικήματα που γίνονται στις συναλλαγές μέσα από νομοθετικές προσπάθειες, γρήγορα κατάλαβαν ότι αυτό που κάνουν μοιάζει με μια προσπάθεια να κόψουν τα κεφάλια της Λερναίας Ύδρας. Οι κυβερνώντες πρέπει να εμπιστευτούν τους συναλλασσόμενους ώστε να πετύχουν αμοιβαία κατανόηση. Δεν χρειάζεται να διατάζει κανείς πώς να εκτελούνται οι συναλλαγές στην αγορά και στο εμπόριο από τους έντιμους ή τους ανέντιμους ανθρώπους. Οι έντιμοι συναλλασσόμενοι στο τέλος της ημέρας είναι σίγουρο ότι δεν θα εκτεθούν και θα προοδεύσουν, ενώ οι ανέντιμοι, αργά ή γρήγορα θα αναγνωριστούν, θα απομονωθούν και θα καταρρεύσουν, ακόμη και όταν συναλλάσσονται με ομοϊδεάτες τους. Η μη αναγνώριση αυτής της θεμελιώδους κοινωνικά θέσης από την πολιτεία, αναγκάζει τους κατά καιρούς νομοθέτες να δημιουργούν συνεχώς νέους νόμους σε αντικατάσταση των παλαιών.
Ο Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχεια αναφέρει ότι για να υπάρξει μεγέθυνση της οικονομίας είναι απαραίτητη η ελευθερία και η τιμιότητα. Καμία ενέργεια δε φτάνει στην τελειότητά της όταν εμποδίζεται. Στις μέρες μας π.χ. πολλοί πιστεύουν ότι ένα μεγάλο εμπόδιο στην κοινωνία και στην οικονομία αποτελούν οι λαθρομετανάστες. Ο Ξενοφών στο Περί Προσόδων, αναγνωρίζει την αξία των οικονομικών μεταναστών με την προϋπόθεση ότι αυτοί θα «εργαστούν» εντός των νομίμων πλαισίων της πολιτείας. Προσφέρει μάλιστα δωρεάν τα αχρησιμοποίητα οικόπεδα σε όσους ξένους είναι ικανοί να τα εκμεταλλευτούν, ενώ τιμάει και βραβεύει δημοσίως όσους χρησιμοποιούν για το καλό της τοπικής οικονομίας ξένους μετοίκους. Εδώ θα πρέπει να τονιστεί η έννοια «για το καλό της τοπικής οικονομίας» η οποία σημαίνει ότι δεν αποκρύβουμε τις συναλλαγές μας με τους οικονομικούς μετανάστες. Απεναντίας, βοηθάμε τη νομιμοποίησή τους και την κοινωνική τους ένταξη στην τοπική κοινωνία αποτελεσματικά. Παρεμφερής ενέργεια θα τους αναγκάσει να έχουν ίδιες φορολογικές και κοινωνικές υποχρεώσεις με τους μόνιμους κατοίκους και λιγότερες αντιπαραθέσεις απέναντι στις εκάστοτε κοινωνικές παροχές.
Η έννοια της Εξειδίκευσης
Στην σύγχρονη οικονομία η βιβλιογραφία αναφέρει τον Άνταμ Σμιθ ως τον πρώτο οικονομολόγο που μας έμαθε την έννοια και την αξία της εξειδίκευσης. Πιο συγκεκριμένα, η αύξηση της παραγωγής ταυτίζεται με την αύξηση του πλούτου μιας κοινωνίας, αφού, αυτό που ονομάζουμε οικονομία, δεν είναι τίποτε άλλο από το μέγεθος των παραγόμενων προϊόντων που διατίθενται στην αγορά, καθώς η εξειδίκευση της εργασίας συμβάλλει τα μέγιστα στην αύξηση της παραγωγής. Ο άνθρωπος, αν θέλει να απολαμβάνει την πληθώρα των αγαθών που είναι δυνατόν να παραχθούν οφείλει να εξειδικευτεί. Οφείλει δηλαδή να προσηλωθεί στον εργασιακό του ρόλο, που όσο πιο μικρή έκταση έχει, τόσο μεγαλύτερο βάθος μπορεί να αποκτήσει.
Ερευνώντας στα κείμενα της Αρχαία Ελληνικής Γραμματείας, ανακαλύπτουμε ότι πρώτος ο Όμηρος αναφέρει στην ραψωδία ψ της Ιλιάδας την ανάγκη για εξειδίκευση, σημειώνοντας: “Δεν είναι δυνατόν να τα ξέρει κανείς όλα”. Αλλά και στην Οδύσσεια επισημαίνει ότι οι θεοί δεν χορηγούν στους ανθρώπους όλες τις χάρες μαζί. Ούτε στο σώμα, ούτε στο μυαλό, ούτε στην ρητορική. Ο Δημόκριτος αναφέρει ότι είναι άσχημο να δείχνουμε πολυπραγμοσύνη για τις ξένες υποθέσεις και να αδιαφορούμε για τις δικές μας. Μάλιστα, σύμφωνα με την Ιστορία του Ηρόδοτου, από το 450 πχ στην Αίγυπτο είχε προχωρήσει η εξειδίκευση και ο καταμερισμός της εργασίας στον κλάδο της ιατρικής. Ο Ξενοφών στο Κύρου Παιδείας παρατηρεί ότι είναι αδύνατο για κάποιον που κάνει πολλά πράγματα, να τα κάνει όλα σωστά και ότι όποιος εκτελεί την πιο εξειδικευμένη εργασία αποδίδει καλύτερα. Το σημαντικό είναι ότι για πρώτη φορά γίνεται μνεία στην εφαρμογή της εξειδίκευσης σε μεγάλες πόλεις όπου, επειδή οι ανάγκες είναι περισσότερες, αρκεί να ειδικεύεται κανείς σε μία μόνο τέχνη για να μπορεί να ζήσει. Σε κάθε περίσταση αναδεικνύονται ισχυρότεροι εκείνοι που, απαλλαγμένοι από φροντίδες για τα πολλά, στρέφουν το νου τους σε ένα και μόνο έργο. Είναι ανάγκη λοιπόν εκείνος που κάνει την πιο εξειδικευμένη εργασία να αναγκάζεται να την κάνει με τον καλύτερο τρόπο. Ο Πλάτωνας συμβουλεύει ότι ο καθένας οφείλει να ασκεί το επάγγελμα για το οποίο είναι από τη φύση του πιο επιδέξιος.
Η εξέλιξη της Ελευθερίας της Οικονομίας ανά τους αιώνες
Η οικονομική ελευθερία, από την αρχαία Ελλάδα έως σήμερα, έχει υποστεί μια σημαντική εξέλιξη, αντικατοπτρίζοντας τις μεταβαλλόμενες κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές συνθήκες μέσα στους αιώνες. Στην αρχαία Ελλάδα, οι φιλοσοφικές αντιλήψεις περί οικονομίας επικεντρώνονταν στην ιδέα της αυτάρκειας, την ηθική τιμιότητα της εργασίας και την ισορροπία μεταξύ προσωπικών και κοινοτικών αναγκών. Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι, όπως ο Αριστοτέλης, πίστευαν στη σημασία της μεσότητας που είχε να κάνει με την αρμονική συνύπαρξη και ισορροπία καθώς η εκάστοτε οικονομική δραστηριότητα είναι καλό να στοχεύει στην επίτευξη της ευδαιμονίας και όχι απλώς στον πλούτο.
Μέσα στους αιώνες, η οικονομική ελευθερία, κυρίως στην Δύση, άρχισε να συνδέεται περισσότερο με την ιδέα της ελεύθερης αγοράς και του καπιταλισμού, ειδικά μετά την Επανάσταση της Βιομηχανίας και την ανάπτυξη της παγκοσμιοποίησης. Οι σύγχρονες οικονομικές πολιτικές και πρακτικές εστιάζουν στην ανάπτυξη μέσω της ανταγωνιστικότητας, της τεχνολογικής καινοτομίας και του διεθνούς εμπορίου. Παρόλα αυτά, οι αρχαίες αρχές της ισορροπίας και της ατομικής ευθύνης παραμένουν σημαντικές, υπογραμμίζοντας την ανάγκη για ηθική στην οικονομική δραστηριότητα και την ανάγκη για δεοντολογία στην οικονομική δραστηριότητα και τον περιορισμό των ακραίων μορφών ανισότητας. Στον σύγχρονο κόσμο, η πρόκληση είναι να βρεθεί η κατάλληλη ισορροπία μεταξύ της ελευθερίας της αγοράς και της κοινωνικής δικαιοσύνης, προκειμένου να εξασφαλιστεί μια δίκαιη και βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη. Η επιρροή των αρχαίων αρχών στη σύγχρονη οικονομική σκέψη είναι ένδειξη της διαχρονικότητας των ιδεών περί ισορροπίας, ατομικής ευθύνης και κοινωνικής ευημερίας. Καθώς εξελίσσεται η παγκόσμια οικονομία, η συνεχής αναφορά στις αρχαίες αυτές αρχές μπορεί να προσφέρει σημαντικές διδαχές για τη διαχείριση των σύγχρονων οικονομικών προκλήσεων, ενισχύοντας την οικονομική ελευθερία με τρόπο που να σέβεται την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και την κοινωνική συνοχή.
Κοινωνική Δικαιοσύνη και Ελευθερία της Οικονομίας
Η σχέση μεταξύ κοινωνικής δικαιοσύνης και οικονομικής ελευθερίας αντικατοπτρίζει μια διαχρονική αναζήτηση για ισορροπία στις ανθρώπινες κοινωνίες. Ο Πλάτων, μέσα από την Πολιτεία, μας εισάγει στην έννοια της δικαιοσύνης ως μια κατάσταση αρμονίας μεταξύ των στοιχείων της ψυχής, αντικατοπτρίζοντας την ευρύτερη κοινωνική αρμονία. Αυτή η προσέγγιση επισημαίνει την αξία της ισορροπημένης σχέσης μεταξύ ατομικών και κοινοτικών συμφερόντων.
Στον σύγχρονο κόσμο, η οικονομική ελευθερία συχνά εκλαμβάνεται ως η δυνατότητα των ατόμων να επιδιώκουν την προσωπική ευημερία με ελάχιστους περιορισμούς. Ωστόσο, η κοινωνική δικαιοσύνη υπενθυμίζει την ανάγκη για δίκαιη κατανομή των πόρων και των ευκαιριών, αναδεικνύοντας την σημασία της κοινωνικής συνοχής και της στήριξης των λιγότερο προνομιούχων.
Η σύγκρουση και η συνύπαρξη αυτών των δύο ιδεών αποτυπώνεται στις σύγχρονες προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε κατά την διαχείριση της οικονομικής ανάπτυξης και της κοινωνικής ευημερίας. Η ελευθερία να επιχειρεί κάποιος την οικονομική ανάπτυξη πρέπει να ισορροπείται με την ανάγκη για διασφάλιση ότι όλοι έχουν πρόσβαση στις βασικές ανάγκες της ζωής και στην ευκαιρία να συμμετέχουν πλήρως στην κοινωνία. Στη νεοελληνική πραγματικότητα, η αναγνώριση του δικαιώματος κάθε ατόμου να θεωρείται μέρος του ευρύτερου πολιτισμικού και κοινωνικού συνόλου, ανεξάρτητα από γεωγραφικά ή φυλετικά κριτήρια, αποτελεί ένα βήμα προς την κατεύθυνση της κοινωνικής δικαιοσύνης. Η ενθάρρυνση μιας παγκόσμιας οπτικής της ιδιότητας του Έλληνα, που ξεπερνά τα στενά εθνικά όρια, μπορεί να συμβάλλει στην ανάπτυξη μιας διευρυμένης, ανεκτικής και δίκαιης κοινωνίας. Εν κατακλείδι η κοινωνική δικαιοσύνη και η οικονομική ελευθερία δεν είναι ασύμβατες· αντιθέτως, μπορούν να συνυπάρξουν μέσα σε πλαίσιο που επιδιώκει την ισορροπία μεταξύ προσωπικής επιδίωξης της ευημερίας και ευθύνης προς την κοινότητα.
Επίλογος
Η εξερεύνηση της οικονομικής ελευθερίας, από την αρχαία Ελλάδα μέχρι τη σύγχρονη εποχή, αναδεικνύει την αέναη προσπάθεια εξισορρόπησης μεταξύ ατομικής πρωτοβουλίας και κοινωνικής δικαιοσύνης. Οι αρχαίες διδαχές φωτίζουν τη σημερινή κατανόησή μας για την οικονομική ελευθερία, υπενθυμίζοντάς μας την ανάγκη για ηθική στην οικονομική δραστηριότητα και την αναγκαιότητα για δίκαιη κατανομή των πόρων. Η πρόκληση της σύγχρονης εποχής είναι να διατηρήσουμε αυτή την ισορροπία, ενσωματώνοντας την αρχαία σοφία στις σύγχρονες οικονομικές πρακτικές, εξασφαλίζοντας μια βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη, με σεβασμό στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια και την κοινωνική συνοχή.
Comments